TẢN MẠN VỀ BỘ TƯỢNGTAM KHÔNG
Tâm Lễ-Nguyễn Ngọc Luật
Thời còn đi học trong một lần ghé thăm một ngôi chùa tôi được thầy trụ trì tiếp chuyện trong phòng của thầy. Căn phòng nhỏ rất sạch sẽ, gọn gàng và ngăn nắp, sách vở rất nhiều và được xếp đặt ngay ngắn trên những kệ sách. Trên bàn làm việc của thầy tôi chú ý đến bộ tượng ba con khỉ bằng đồng ngồi bên nhau, con thì bịt mắt, con thìbịt tai, con thì bịt miệng. Tôi cảm thấy rất thích thú và ấn tượng với bộ tượng này bèn hỏi thầy về ý nghĩa của bộ tượng, thầy chỉ mỉm cười nói đó là bộ tam không: không nghe không thấy, không nói.
Thầy chỉ giải thích chừng đó và chúng tôi nói sang những chuyện khác. Mấy mươi năm sau trong một chuyến du lịch, khi đi dạo tại các cửa hàng bán đồ lưu niệm tôi lại thấy bộ tượngtam không gồm ba chú khỉ bằng đá cũng bịt tai, bịt mắt,bịt miệng như thế và tôi mua về làm kỷ vật. Khi về nhà tôi bày những kỷ vật lưu niệm của chuyến đi cho cả nhà cùng xem. Thấy bộ tượng ba con khỉ bịt tai, bịt mắt… cả nhà đều phì cười. Lại một lần cách đây mấy năm trong chuyến côngtác phật sự về các tỉnh miền Tây Nam Phần, khi ghé các quầy bán hàng lưu niệm đặc sản của xứ dừa Bến Tre tôi lại mua được bộtam không làm bắng trái dừa tuy đơn sơ, thô tháp nhưng rất sáng tạo và nghệ thuật.
Bộ tam không này được khắc trên một trái dừa nên nhìn một mặt ta chỉ thấy được một chú khỉ bịt mắt haybịt tai, các chú khỉ này được tác giả đội cho một chiếc mủ và gắn cho một đôi mắt long lanh rấtsinh động. Mới đây khi thực hiện bộ sưu tập bonsai mini và tiểu cảnh tôi lên Sài Gòn săn lùng mấy tiệm bán đồ gốm sứ Nhật Bản để mua những chiếc dĩa và những tượng nhỏ. Người bạn thân biết chuyện tặng tôi một số hàng gốm sứ Nhật trong đó có một bộ tượngtam không với ba chú khỉ nhỏ nhỏ xinh xinh rất nghệ thuật, tôi đem để nó nơi bàn làm việc.
Tìm hiểu về ý nghĩa của bộ tượng tam không tôi thấyđa số đều cho rằng nó có ý nghĩa rất sâu sắc chứ không đơn thuần là không nghe, không thấy, không nói như ta nhìn vào hình tượng ba chú khỉ. Vì nếu như thế thì nó mangý nghĩa tiêu cực với triết lý sống thờ ơ vớixã hội, ai làm gì thì làm mặc kệ họ ta cứ giữ thái độ bàng quang không nghe không thấy, không nói, khôngquan tâm tới chuyện của người khác để tìm sự yên lành cho bản thân Vớithái độ sống như thế thì hóa ra ta quá ích kỷ vì chỉ lobảo vệ sự an toàn cho bản thân mà không màng đến những gì đang xảy ra quanh ta, không giúp ích gì chotha nhân, cho xã hội
Hầu hết đều đồng tình cho rằng ý nghĩa triết lý sâu xa của bộtam không theo quan điểm của người Nhật là tôi không nghe điều xấu, không thấy điều xấu, không nói điều xấu. Thế nên không dùng tai để nghe mà dùng tâm để nghe, không dùng mắt để nhìn mà dùng tâm để nhìn, không dùng miệng để nói mà dùng tâm để nói, như vậy thì chúng ta sẽ thanh lọc được tâm. Dùng tâm thanh tịnh để mà thấy, nghe, nói thì sẽ không sa vào việc hóng hớt chuyện thi phi củathiên hạ hoặc nhìn vào lỗi người mà ganh ghét, hơn thua, nói những lờicay độc để hơn cho được người khác và làm cho người khác phải sầu khổ mà quay vào lắng tâm thanh tịnh để mà nhận định sự việc,phát khởi tâm thiện và ứng xử cho đúng đạo lý.
Triết lý trong bộ tượng tam không cũng trùng với tư tưởng củaNho gia về cách đối nhân xử thế. Đức Khổng tử đã nói: “Philễ vật thị, phi lễ vật thính, phi lễ vật ngôn,phi lễ vật động” (có nghĩa là không nhìn điều sai, không nghe điều bậy, không nói điều trái, không làm điều quấy).
Đó là một vài sự lý giải về ý nghĩa của bộ tượng tam không được nhiều người đống tình nhất, ngoài ra cón có ý khác cho rằng bộ tượngtam không nhắc nhở cho chúng ta về “tâm viên ý mã” (tức là tâm talăng xăng như khỉ và lồng lộn như ngựa) để màtu tập điều phục tâm cho an, để tâm tỉnh lặng khônglăng xăng, loạn động về những chuyện nhiễu nhương trong cuộc sống, hoặc quáchú tâm nghe, nhìn và bàn luận chuyện thi phi của thiên hạ khiến tâm không được phút giây nào thanh tịnh mà luônchất chứa bao điều tạp niệm và phiền não.
Với tôi, ngoài những ý nghĩa sâu sắc của bộ tam không mà hầu hếtmọi người đều đồng tình như trên, tôi thấy nó còn mang một ý nghĩa sâu sắc hơn nữa khi dùng bộ tượngtam không như một đề tài thiền quán. Đối với những hành giả tu tập thiền định, hình tượng ba con khỉ bịt mắt,bịt tai, bịt miệng là hình ảnh biểu tượng cho sự thực tập “đóng cửa các giác quan” để tu tập chánh niệm.
Đóng cửa các giác quan không có nghĩa là không còn nghe, không còn thấy, không còn biết tất cả cácâm thanh, sự vật đang xảy ra chung quanh mình mà là không để bất kỳ mộ tâm thanh, sự việc bất thiện nào chi phối tâm thức của mình mà chỉ chú tâm vào thực hành chánh niệm. Rốt ráo hơn nữa là bất kỳ âm thanh hay sự việc nào màlục căn ta thấy, nghe..đều được tiếp nhận một cách khách quan nhưnó đang là mà tâm thức ta mà không hề phát khởi mộtý thức phân biệt, phán đoán, hoặc phát sinh bất kỳ một sự can thiệp hay nhận xét nào. Đó là nghe mà như không nghe, thấy mànhư không thấy vậy.
Nhìn bộ tượng tam không thấy ba chú khỉ bịt mắt, bịt tai,bịt miệng trông thật ngộ nghĩnh và thật ấn tượng. Nhìnhình tượng thì thấy thật đơn sơ chân chất, hài hước như một vật trang trí cho vui nhà vui cửa, nhưng phân tích ý nghĩa sâu sắc thì thấy thật là thâm thúy biết bao! Viết đến đây tôi ngừng tayngắm nhìn ba chú khỉ trước mặt và chợt thấy hình thấy bốn con mắt đang tròn xoe nhìn tôi long lanh, nhấp nháy, còn chú ngồi giữa thì hai tay bịt mắt lại mất rồi…
